რა არის რელიგია?

რელიგიის ცნებისა და რაობის ირგვლივ

 

1.შესავალი

რელიგია – ამ სიტყვის გაგონებისას უცებ  წარმოგვიდგება  ისეთი ”რამ”, სიდიდეები თუ   მოცემულობები, როგორიცაა ღმერთი, ეკლესია ან აბსტრაქტული ”რწმენა”…

მაგრამ რეალური ფენომენი რელიგია, როგორც ადამიანური ცხოვრების უნივერსალური თვისება თუ კომპონენტი, გაცილებით კომპლექსური, წინააღმდეგობრივი და გაუთვლელი შინაარსის, ქმედებისა და საფრთხის მომცველია, ვიდრე არასპეციალისტის მიერ  სტერეოტიპულულად  წარმოდგენილი რელიგია. როგორც წესი, რელიგია გვევლინება  საზოგადოებრივი წესრიგის ხელშემწყობი ფაქტორის როლში, მაგრამ ასევე შესაძლებელია რელიგიამ დეზინტეგრაციას, კრიმინალურ და ავტორიტარულ პროცესებს შეუწყოს ხელი ან თვითონ იქცეს ამ პროცესების წამმართველ ძალად. პრორელიგიურად განწყობილი მკვლევარი თუ უბრალო შემფასებელი იტყვის, რომ ამგვარ ნეგატივებს რელიგიასთან საერთო არაფერი აქვთ და ამ დროს რელიგიის ინსტრუმენტალიზაციასთან გვაქვს საქმე. ანტირელიგიურად  განწყობილი ინდივიდი კი, პირიქით, ნიშნისმოგებით  შეგვახსენებს, რომ სწორედაც ესაა რელიგია, რომ რელიგია ომისა და სიბნელე-ობსკურანტიზმის წყაროა, ”ხალხის ოპიუმია”(მარქსი) ან, საუკეთესო შემთხვევაში, ადამიანური პროექციაა(ფოიერბახი). თუ რელიგიის კრიტიკოსს ინტელექტუალური კაპაციტეტი გასწვდება, შესაძლებელია ანტირელიგიური კამპანია ლუკრეციუსამდე   ( დაბ. 90 წ. ქ.წ.) – ამ ანტიკურ მარქსამდეც კი ჩაიყვანოს:

”რამდენი ბოროტება მოიტანა რელიგიამ,

რელიგიამ უზნეო და კრიმინალური საქმეები წარმოშვა”…

შეგვიძლია თავიდანვე ვთქვათ ძალიან უბრალოდ, – რელიგიის დეფინიციაზე პრეტენზიის გაუცხადებლად, – რომ რელიგია უბრალოდ, ორნაირია, კონტროლირებადი და არაკონტროლირებადი. კონტროლირებადი რელიგია შესაძლებელია პიროვნება-საზოგადოების სოციალურ ფორმირებას და ურთიერთგაჯერებულობას ემსახურებოდეს, ამავე დროს,  ადამიანური შემოქმედების ერთ-ერთ წყაროდაც იქცეს. არაკონტროლირებადი რელიგია კი ომის, ტერორის, ტოტალიტარიზმისა და ადამიანის დაბეჩავების ქმედით იარაღად მოგვევლინოს. ვისგან კონტროლირებადი? რასაკვირველია სამოქალაქო კანონმდებლობისგან, რომაელებს religio სხვანაირად ვერც წარმოედგინათ, თუ არა justitia -ს, ამ მთავარი სიქველის დაქვემდებარებაში მყოფი მხოლოდ ტიპიურად რომაული ქვესათნოება თუ ქვესიქველე.

საყურადღებოა, რომ ყოველივე ის საუკეთესო, რაც რელიგიას მიეწერება, ადამიანის ადამიანობას, ღრმა პიროვნულობას და ადამიანურ ზელტოლვებს უკავშირდება: ”რელიგია უსასრულოს ჭვრეტა და განცდაა”,(შლაიერმახერი),  ”რელიგია ისაა, რასაც თითოეული თავისი მარტოობით ვიქმთ”(ვაითჰედი), ”რელიგია ოკეანისებური განცდაა”(რომენ როლანი), ”რელიგია სწრაფვაა უსასრულობისაკენ”(ფრიდრიხ მაქს მიულერი)… მაგრამ არსებობს კი ერთი კაცის რელიგია? ნომოს კრისტიანუსი ხომ  ძველთაგანვე ”ნოლოს კრისტიანუსად” მოინათლა. მოკლედ და კონკრეტულად და გრძლად კი რელიგიის სოციოლოგიური კვლევების თანახმად რელიგია ხომ ”კოლექტიური ინტერაქციის ფორმაა”(ვალტერ ბურკერტი), და ”ის, რაც ერთეულის თავში ჩაისახება, რელიგიად მხოლოდ საზოგადოებრივი კომუნიკაციის მეოხებით იქცევა”(ნიკლას ლუმანი).

მაშ სადაა რელიგია, როგორც კი ”კარგი რელიგია” ერთეულს გასცდება, მასობრივ ფსიქოზად გადაქცევის საფრთხის ქვეშ აღმოჩნდება. და თუ ერთეულს არ გასცდება, რელიგიად ვერ იქცევა. სადაა ნამდვილი რელიგია? იქნებ ბასილ კაპადუკიელის(ან ანტონი დიდის, პახუმის, თუნდაც გრიგოლ ხანძთელის…) მონასტრული ყოფა-ცხოვრების წესია ნამდვილი რელიგიის ხორცშესხა, მითუფრო, რომ მონასტრულ პრაქტიკაში სრული მარტოობა-მარტმყოფელობა და დაყუდებულობაც შედიოდა?  მაგრამ რამდენად ობიექტურია ამ შემთხვევაში ჩვენი ქრისტიანული თვითწარმოდგენა?  იქნებ მთის ქრისტიანული თემია, – დროშის ჟღერებაზედ ელექტრონულად გაერთიანებული, –  ნამდვილი რელიგიის მანიფესტანტი?

”უნდა ხევისბერმა აღმართოს და შეაჟღეროს დროშა; როცა დროშას დაინახავს ხალხი, როგორ აღტაცებულია, ცასა სწვდება ხალხის გრძნობების ტალღა, როგორც ელექტრონი, ისე გაურბენს დიდსა და პატარას ტანში სამღვთო, ზეაღმტაცი ფიქრები” (’ბერიძე გაუტეხელი’)…

მართლაც, ვაჟას წინასწარ განუჭვრეტია: ელექტრონული რელიგიია ნამდვილი რელიგია, ანუ რელიგიია ის, რაც დღეს რელიგიაა – ადამიანების გამაერთიანებელი რამ: ელექტრონული ინტერაქცია ინტერნეტში, ვირტუალური რელიგია, რელიგია ქსელში, აღსარება სკაიპში და ელექტრონულ ფოსტაში, როგორც ელექტრონული ფოსტა, სკაიპი და თუნდაც უღმერთო, ფეისბუკური თანამყოფობის ეკლესია; აქ ხომ ელექტრონულად გაურბენს თუ გაგვირბენს დიდსა და პატარას  საერთო, ზეაღმტაცი ფიქრები…

ყოველშემთხვევაში, რელიგია თემია,  თემის, მაგ. მართლმადიდებლური, ბუდისტური ან ფეისბუკური თემის პროდუქციაა. ამაზე უნდა შევთანხმდეთ, თუნდაც პირობითად, თორემ ჩვენი მსჯელობა წინ ვერ წაიწევს. მაშასადამე, რელიგია თემია, ხოლო რელიგიის დეფინიცია ჩვენი მსჯელობის თემაა. რელიგიის თემაზე წერისას ირჩევენ ხოლმე სტრატეგიას, ტრადიციული სტრატეგიაა ტეილორისეული ”სულიერ არსებათა რწმენით” (belief of spiritual beings) დაწყება, შემდეგ რელიგიის ფენომენოლოგიისა და რელიგიის სოციოლოგიური მიდგომების(Ansätze) განხილვისა და შეჯერების გზით, ერთის მხრივ, ნათან ზოდერბლომის, რუდოლფ ოტტოს, მირცეა ელიადეს და სხვათა სუბსტანციონალისტური განმარტებებს წარმოადგენენ ხოლმე (რელიგია, როგორც sui generis, სიწმინდის მანიფესტაცია, ”წმინდა სინამდვილესთან პირისპირ შეყრა” და მსგ.) მეორეს მხრივ კი დურკჰაიმის, მაქს ვებერის, მალინოვსკის, და ბოლოს, ნიკლას ლუმანის მიერ მოდერნიზებული ფუნქციონალისტურ-ინტეგრაციონული თეორიების შეჯამებას გვთავაზობენ. როგორც სუბსტანციონალისტური, ასევე ფუნქციონალისტური თეორიების ავტორები დაახლ. გას. საუკუნის 70-იან წლებამდე  რელიგიის დეფინიციის აღიარებული და დომინანტური სტატუსის მოსაპოვებლად თანაბარი წარმატებით იბრძოდნენ. სუბსტანციონალისტები ცდილობენ მეცნიერული წრეებისა და დაინტერესებული საზოგადოებისათვის ემცნოთ, თუ რა არის რელიგია, ფუნქციონალისტები კი მოგვითხრობენ (დღემდე!) რელიგიის ღვაწლის და საქმიანობის შესახებ ანუ იმის თაობაზედ თუ რას იქმს და როგორ ფუნქციონირებს(მაგ, როგორც შემთხვევითობის დაძლევის მექანიზმი – Kontingenzbewältigungspraxis). როგორც ერთი, ასევე მეორე სკოლის მიმდევართა თეორიებისა თუ თეორიული ვარიაციების ზეობას ერთი ხელის დაკვრით და ”რატომღაც” ანალიტიკური ენის ფილოსოფიის მიღწევებზე დაყრდნობით ბოლო მოუღო გირცის კულტუროლოგიურმა კონცეფციამ: Religion is a cultural system…

როგორც გამოჩნდა, ჩვენ გვერდი ავუარეთ რელიგიის დეფინიციის ტრადიციულ გზას, რომელიც არა იმდენად რელიგიის დეფინიციაა, რამდენადაც დეფინიციის ისტორიის პრეზენტაცია. ეს ისტორია ჩვენგან ბოლოშია გადატანილი!  ასევე ნათელი გახდა ვგონებ ისაც, რომ რელიგიას ჩვენ განვიხილავთ არა შიდა პერსპექტივის ანუ თეოლოგიის ნორმატიულ-აფირმატიული პოზიციებიდან, არამედ რელიგიის მეცნიერების მეთოდოლოგიის გათვალისწინებით და მისსავე  მონაცემებზე დაყრდნობით. რელიგიის მეცნიერება(Science of Religion, გერმ.: Religionswissenschaft) სოციო-ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ”კანონის” შედარებით ახალგაზრდა წევრია, დესკრიპტიულ-ემპირიული, მულტიდისციპლინარული საგანი, დაახლ. 135 წლის აკადემიური ისტორიით; ამ საგნის სწავლების გზით მომზადდებიან რელიგიის სპეციალისტები (მაგ. გერმანიის 24 უნივერსიტეტში); საგანი  განთავსებულია როგორც წესი, კათედრებისა თუ ინსტიტუტების სახით კულტუროლოგიის ფაკულტეტზე (თეოლოგები კათოლიკურ-თეოლოგიურ თუ ევანგელურ-თეოლოგიურ ფაკულტეტებზე მომზადდებიან, როგორც სამღვდელო-რელიგიური და არა როგორც რელიგიის სპეციალისტები). – ეს ყველაფერი ძალზე მოკლედ და საჭიროდ, რათა მტკიცედ დავადგინოთ და დავაბინაოთ განსასჯელი თემა შესაბამისი აკადემიური  ადგილისა  და წყაროების მიდამოებში. მთავარი: ალბათ გასაგები მიზეზების გამო რელიგიის მეცნიერების გეოგრაფია ოქციდენტით იწყება და მთავრდება. იაპონია გამონაკლისია. დასავლურმა განვითარებამ განაპირობა რელიგიის მეცნიერული კვლევის ალყაში მოქცევა და რელიგიის მეცნიერულ კონსტრუქციად ჩამოყალიბება.

მაშ, განვავითაროთ ჩვენი მსჯელობა და დავიწყოთ ისევ თავიდან. როგორც ჩანს, რელიგიის დეფინიცია ერთგვარი სიზიფეს შრომაა და ისეთივე აუცდენელი ბედისწერაა რელიგიის მეცნიერებისათვის როგორც ადამიანისათვის მარადი  ჰომო რელიგიოზუსობა და მარადიულად მიუღწეველი ღმერთი თუ ის ობიექტი, რაც რელიგიის ძირითადი მასულდგმულებელია. ბუდიზმში და რიგ ინდურ თუ ჩინურ რელიგიებში არაა ღმერთი. იქ პრინციპია მთავარი ანუ საწყის-ამოსავალი.  მსოფლიოს 238 ქვეყანაში 10. 000 რელიგიას ითვლიან (შეად.: David Barett), ისტორიული რელიგიების გვერდით მოიაზრებენ ასევე ჩვევით, პოლიტიკურ თუ კვაზირელიგიებს, დაკერებულ (Pachwork) რელიგიურობას და ახალშამანურ, ახალპაგანისტურ და  ახალეზოთერულ სპექტრს, New-Age-ს; საუბარია, პოპ-როკის რელიგიაზეც, ფეხბურთის მესსაზე და რელიგიის ცივილურ-ამერიკულ სახელმწიფო ვარიანტზე, საბჭოთა კომუნიზმზე, როგორც ფუნქციონალურ რელიგიაზე, მკვდარ რელიგიებზე, როგორიცაა მაგ. მანიქეიზმი ან მითრაიზმი… ყოველდღე იბადებიან ახალი რელიგიებიც, მკვდრებიც ცოცხლდებიან, მაგ. კელტური კულტი, მრავლდებიან განშტოებული რელიგიური ორგანიზაციები, რომელთაც ახალი რელიგიის მშობლის პრეტენზიას თუ არა, ნამდვილი ტრადიციული რელიგიის ჭეშმარიტ რეპრეზენტანტობას  შეუპოვრად იჩემებენ. ცნება ’რელიგია’ და რელიგიური ორგანიზაცია სამართლებრივი სახელმწიფოსათვის იურიდიულ ტერმინად იქცა და თავსატეხადაც: მაგ. გერმანიის ბუნდესტაგში  მოქმედებს ე.წ. Enquete – კომისია, რომლის მიზანიცაა, სხვათაშორის დაადგინოს, რელიგიაა თუ არა ის 5 მლნ. არატრადიციული რელიგიის მიმდევარი გერმანელი მოქალაქის მრწამსი, –  სამართლებრივ ობიექტად გადაქცევის კანდიდატი, – თუ მხოლოდ ეკონომიკური შეთქმულებაა, როგორც მაგ. საიენტოლოგებზე ვარაუდობენ, ან იქნებ რომელიმე კონკრეტულ შემთხვევაში ყვალაფერზე წამსვლელ, ე.წ. დესტრუქციულ კულტთან გვაქვს საქმე? მსგავსი კულტის ნუსხაშია  მასობრივი თვითმკვლელობები ან მკვლელობა-მოწამვლები, რაც ’ბრწყინვალედ დაადასტურა მაგ.  ე.წ. ამერიკული ”მზის ტაძრის” სექტის ან იაპონური აომ-სექტის წევრთა პრაქტიკამ  უდაბნოებსა თუ მეტროებში..

მოკლედ, რელიგია ყველას უნდა, მაგრამ როგორც ჩანს, ყველას სხვადასხვანაირი და სხვადასხვანაირად წარმოდგენილი, დაჯერებული, აკვიატებული, ტრადირებული  თუ თავსმოხვეული…

ჩვენ მაინც პოზიტიური რელიგიისკენ ავიღებთ ორიენტაციას.

კაცობრიობის ისტორია სხვა ყველაფერთან ერთად მაგიის, რელიგიისა და მეცნიერების ურთიერთმონაცვლეობისა და კოექსისტენციის ისტორიაცაა. რელიგია, რომელიც წინა საუკუნის დასაწყისიდან  და თვით მეოთხედი საუკუნით უფრო ადრეც კი  მეცნიერების  განსაკუთრებული ინტერესისა და გაცხოველებული შესწავლის საგნად იქცა, ადამიანური მოღვაწეობის განსაკუთრებული სფეროა: სათუთი, მრავალგანზომილებიანი, შინაგანი წინააღმდეგობებით აღსავსე. –  მრავალპლანიანი რელიგია: შინაგანი და გარეგანი, სახელმწიფო და კერძო, ნუმინოზური და ეთიკური, ინსტიტუიზირებული და თავისუფალი, ხილული და უხილავი, პურიტანული და მინარევებიანი, საკრალური და საწესჩვეულებო, საკუთარი და სხვისი, კრიმინალური და ნორმალური…

რელიგია არის ”გამოცდილება იმისა, რაც ჩვენ უსათუოდ ყველას გვეხება”(პაულ თილიხი) ანუ ულტიმური კონცერნი.

რელიგიის ერთ-ერთი უმთავრესი მახასიათებელი ისაცაა, რომ მისადმი კაცთა მოდგმის დამოკიდებულება მუდმივად იცვლება (ისევ ვაითჰედი). აზრად მოგვივიდა ჩვენც შევცვალოთ რელიგიისადმი დამოკიდებულება, მის დეფინიციაზე, რელიგიის – სიტყვისა და ფენომენის დაწვრილებით განხილვაზე განზრახული ნარკვევის დაწერა გადავდოთ და აქ შევჩერდეთ. ერთს კი დავძენთ და იქნებ მკითხველს საფიქრალიც გავუჩინოთ: რელიგია იდენტიტეტის საკრალიზაციაა. ქართული იდენტობა მართლმადიდებლობასთან იგივდება. რელიგია იდენტიტეტის მანიაა. – ჩვენთან ყოველშემთხვევაში ასეა.

2. რელიგიის ცნების მოკლე ისტორიული ექსკურსი

რელიგიის დეფინიცია, როგორც რელიგიის შემსწავლელი მეცნიერების უპირველესი თემა და პრობლემა, თვითონ სიტყვის ეტიმოლოგიური ახსნითა და ისტორიით იწყება. 

ყოველივე იმის აღსანიშნავად, რაც ღმერთებთან რაიმე თეორიულ თუ პრაქტიკულ დამოკიდებულებაში იმყოფებოდა, ბერძნებს ერთი რამ განსაკუთრებული, ”შემკრები” და ზოგადი ცნება არ მოეპოვებათ, ე. ი. ძველბერძენთ არ ჰქონდათ ’რელიგია’ და   როგორც ჩანს, არც ისაკლისებდნენ მას: თვალუწვდენელი მითები და წარმოდგენები ღმერთებზე, ლოცვა, მსხვერპლშეწირვა, ორაკულები, დიონისური, დემეტრასა თუ იზის-ოზირისული მისტერიები, უამრავი რელიგიური მსვლელობა-დღესასწაულები ერთი საერთო ნიშნის ქვეშ რომ მოქცეულიყო, მაშინ რელიგიური  უნდა გამიჯნულიყო  სხვა ცხოვრებისეული სფეროებისა, წარმოდგენებისა და საქმიანობებისაგან; ეს კი შეუძლებელი და ამავე დროს სრულიად ზედმეტი უნდა ყოფილიყო იმ სამყაროსათვის და ისეთი სამყაროული ცნობიერებისათვის, სადაც ”ყველაფერი ღმერთებით იყო ავსილი”. წარმოუდგენელი იყო ენას საზრუნავი გასჩენოდა რელიგიურის აბსტრაჰირებისათვის იქ, სადაც ღვთაებრივი და ქვეყნიური ჯერაც ერთ, ბიბლიური სამოთხის მსგავს მთლიანობაში სუფევდა. ”სწორედ ღვთაებრივისა და ქვეყნიურის ეს მთლიანობაა ისეთი რამ, რაც არავითარ გენერალიზებულ ტერმინს არ საჭიროებს”( Ernst Feil, Religio).

’თიმან’(”განდიდება”), ’ნომიძეინ’(ზრუნვა), და მსგავსივე მნიშვნელობის ’ეუსებია’, ’თერაპეია’, ’ეპიმელეია’ – ის ბერძნული სიტყვებია, რომლებიც რელიგიურის ამა თუ იმ მომენტს აღნიშნავენ. უშუალოდ კულტმსახურებას ’თრესკეია’ აღნიშნავდა. ’ლატრეია’ – ქირით სამსახურს ნიშნავდა და ქრისტიანობამაც იგუა. ანტიკური რელიგიების ცნობილი მკვლევარის – Karl Keréney -ს აზრით, ყველაზე მიახლოებულად რომაულ religio – ს შეესატყვისება ’სებას’(”მოწიწება”) და ’აიდოს’(”კრთომა”).

ბერძნებისაგან განსხვავებით, რომაელებს ნამდვილად ჰქონდათ ”რელიგია” და თანაც ზუსტად განსაზღვრული და ეტიმოლოგიურად დადგენილი. Religio იყო რომაული იდენტიტეტის განმსაზღვრელი ერთ-ერთი სიქველე, როგორც უკვე აღვნიშნეთ და სხვა ხალხების რწმენა-წარმოდგენით სისტემებს ამ სახელით რომაელები არ მოიხსენიებდნენ. ციცერონის ცნობილი de natura deorum  ძირითადი საყრდენი  წყაროა, მაგრამ აქ ვრცელი მსჯელობის ადგილს ვერ ვხედავთ, ამიტომ ძალზე მოკლედ: თუკი ღმერთები ადამიანების ძღვენს შესაბამისი წყალობით არ პასუხობენ, მაშ რაღა საჭირო ყოფილაო ’პიეტას’, ’სანკტიტას’ და ’რელიგიო?’ ეს შეუსაბამობაშია უმაღლეს სიქველე-ჰაბიტუს იუსტიციასთანო! – ასეთია ციცერონის დიალოგური ფორმის დილემა! ამ სამი ქვესათნოებიდან უპირატესია pietas. სხვათაშორის, რელიგიის საჭიროების ამ უძველესსავე თეორიაში კარგად ჩანს ექსტრათანამედროვე რელიგიის ბუნება: რელიგია როგორც ბაზარი, ”ხელიდან ხელში”…

ძველრომაული ’რელიგიო’ ნიშნავს განსაკუთრებულ, ზუსტ ანუ პრეციზულ და გულმოდგინე ყურადღებას, პატივისცემას იმისადმი, რასაც ღმერთები ადამიანებისაგან მოითხოვდნენ. რომში სახელმწიფო კანონით სავალდებულო ღვთის განდიდება-თაყვანისცემა (deus colere) უნდა გამოხატულიყო კულტმსახურების უზადოდ, მოუკლებლად და პრეციზულად აღსრულებაში. რასაკვირველია, რომაული რელიგია იყო ორთოპრაქსულად და არა ორთოდოქსულად ორიენტირებული. რომაული რელიგიურობის მიზანი იყო არა სწორი რწმენა, არამედ სწორი მსახურება, რელიგიური აკურატულობა. რომაულ ’რელიგიოს’ ჰყავს თავისი ცრუ ტყუპი ’სუპერსტიციო’, რაც გადაჭარბებულ, შიშნეულ და უპაუზო რელიგიურობას ნიშნავს. ’რელიგიო’ ზმნა ’რე-ლეგერე’ -დან მოდის, მისი სინონიმია რეტრექტერე, ანტინომი ნეგლეგერე ანუ უყურადღებობა-ზერელეობა. რელიგია რომაული გაგებით ”კავშირს” ან ”არჩევას”(ლაკტანციუსი, ავგუსტინე) არ ნიშნავდა. – მსგავსი ინტერპრეტაციები  ცნების მოქრისტიანების შედეგია. ქრისტიანებმა ისესხეს ეს ცნება, ’ვერა’ დაამატეს და  პატრისტიკულ პერიოდამდე შემოინახეს, მერე კი გაქრა ’რელიგიო’, მხოლოდ ბერულ მოწესეობას შემორჩა(როგორც ამბობენ, კათოლიკური ორდენის წევრები დღესაც ’რელიგიოზებად’ მოიხსენიებიან). შუასაუკუნეები არ იცნობს ”რელიგიას”. ამ სიტყვის, როგორც უნივერსალურ ცნებაზე საუბარი ხომ  სავსებით ზედმეტია, თვით ქრისტიანული რელიგიაც კი არ მოიხსენიებოდა ’რელიგიად’; იგი იყო  ’ფიდეს’ ან ’კონფესიო’. იხმარებოდა აგრეთვე ’სექტა’ ან ’ლექს’(”წესი”), განსაკუთრებით სხვათა რელიგიების მიმართ.

”რელიგიის” წამოტივტივება განმანათლებლობის ხანიდან იწყება და იწყება იგი ”ბუნებრივი რელიგიით”, ”გამოცხადების რელიგიასთან” შეპირისპირების ფონზე        (ავტორებსა და ცნების განზოგადების პროცესს აქ დაწვრილებით არ განვიხილავთ). ჯერ მხოლოდ ქრისტიანული რელიგია, ხოლო შემდგომ ყველა რელიგია ამ ცნების საერთო სახელწოდების ქვეშ გაერთიანდა. XIX საუკუნის ბოლოსთვის ცნების გაუნივერსალურების პროცესი, რომელსაც უდიდესი ამაგი რელიგიის მეცნიერების მამამ – ფრიდრიხ მაქს მიულერმა დასდო, გასრულებულად უნდა ჩაითვალოს. დღეისათვის ლამის ყოველგვარი აზრთა სისტემა რელიგიად მოიხსენიონ. არა მხოლოდ ტრადიციული და თუნდაც არატრადიციული რელიგიები, არამედ ეკონომიკური ეთიკაც კი რელიგიად იქცა. ასე, მაგ. საავტომობილო ფირმა ”ჰონდამ” ამ რამოდენიმე წლის წინათ საკუთარ რელიგიად გამოაცხადა ეკოლოგიური პრინციპების დაცვა.

ზოჯერ საქმე გვაქვს ცნების ოფიციალურ შეწელვასთანაც, ასე მაგ. პოლონურ კონკორდატში საუბარია არა კათოლიკურ კონფესიაზე, არამედ კათოლიკურ რელიგიაზე… არაქრისტიანული რელიგიები თავს რელიგიად არ მოიხსენიებენ, ისლამია ’დინ’, იუდაიზმი ’დათ’ და ა.შ. ”დინ-დათი” იგივეს უნდა ნიშნავდეს, რასაც ძველქართული ”შჯული” ნიშნავდა(”შჯული ქრისტიანეთაჲ ტკბილ და სულნელ არს”- გვამცნობს VI ს.-ის ევსტათის მარტვილობა). ვისაც ვრცლად აინტერესებს ეს საკითხები, კერძოდ ”რელიგია” რელიგიებში, ნაყოფიერ შედეგს მოუტანს გაცნობა წიგნისა: ”რელიგიის ცნება რელიგიებში”( Der Religionsbegriff in den Religionen, ავტ. Hans-Michal Haussig).

 

 

3. დასკვნის სახით

დღეისათვის რელიგიის დეფინიციამ დიმენსიონალური ხასიათი მიიღო, გამოყოფენ ე. წ. გლოკ-სტარკის (ამერიკელი მეცნიერებია) ექვსპუნქტიან შეთანხმებას:

1. ინტელექტუალურ-იდეოლოგიურ-კოგნიტიური დიმენსია;

2. ეთიკურ-სოციალური დიმენსია(ღირებულებები, ნორმები);

3. რიტუალური დიმენსია(ღირებულები, ნორმები);

4.ინსტიტუციონალური დიმენსია(ორგანიზაცია, საძმო, ეკკლესია…);

5.ესთეტიკური დიმენსია(ფერები, საგნები, რელიგიური შემოქმედება);

6. ფსიქიკური, გამოცდილების, სათაყვანებელ ობიექტან შერწყმის დიმენსია!:)))

(იხ. დიმენსიების თაობაზედ დაწვრილებით: Ninian Smart, Charles Y. Glock, Rodney Stark და აგრეთვე მათ ნაშრომებში გამოყენებული ლიტერატურა).

ერთმა თანამედროვე ჰოლანდიელმა რელიგიისმცოდნემ წამოაყენა თეზა, რომ რელიგია გამოცხადდეს ღია კონცეფციად. = Open Konzept.

საბოლოოდ, ”რელიგიის დეფინიცია კი არაა პრობლემა, არამედ მისი ამოცნობა”

(Clifford Geertz). მართლაც, რელიგია უზომოდ განივრცო და დაიცალა რე- ლეგერესაგან ანუ საკუთარი პრინციპების, ტრადიციული პრინციპების ერთგულებისაგან. შინაური მაგალითი: ჩვენთან დომინანტური სმე აშკარად სარგებლობს რელიგიური ორგანიზაციის პრივილეგირებული იურიდიული სტატუსით, მაგრამ რომ წარმოვიდგინოთ ისეთი აბსურდული სიტუაცია, როდესაც სმეს უარს ეუბნებიან კონკორდატზე, უბრალოდ რეგისტრაციაშიც კი არ ატარებენ, ჩამოერთმევა ყველა სახელმწიფოებრივი პრივილეგია, რადგანაც რელიგიის საზომ ”რელიგიომეტრით” დგინდება, რომ საქმე გვაქვს არა რელიგიურ, არამედ ძალაუფლების ფაქტორთან, არა რელიგიურ, არამედ პოლიტიკურ-საფინანსო გაერთიანებასთან!..  რელიგია ცხოვრებაში გაზავდა. შესაძლებელია ეს კანონზომიერიცაა და მეტ-ნაკლებად ყოველთვის ასე იყო, მითუფრო ჩვენთან. რელიგიას ხომ ”სიცოცხლის შუაგულში უდგას ტახტი”(ფრიდრიხ ჰაილერი). ბოლო დროს აღმავლობას განიცდის რელიგიის ბიოლოგიური რაობის, ფუნქციისა თუ მისიის კვლევა-ძიება, რისი დადასტურებაცაა თუნდაც  რელიგიის ოქსფორდისეული ლექსიკონის ბოლო გამოცემა(იხ. J. Bowker-ის შესავალი სტატია). რელიგია ადამიანის გადარჩევა-გადარჩენას მოემსახურა, რამდენადაც მან ბიოლოგიური ვეშა-წყაროები, ქალი, სექსი და ჭამა კონტროლქვეშ აიყვანა. რელიგია მხოლოდ ადამიანური ”სპეცის” მახასიათებელი ჩანს. როგორც ირკვევა, ამ ინსტიქტს ტვინის გარკვეული უბანი კურირებს( შეად. ამერიკელი ნეირობიოლოგის რიჩარდ ნიბურის და სხვათა გამოკვლევები). ადამიან-მაიმუნებს(გერმ.: Menschenaffen),- მაგ. ბონობოს  ან შიმპანზეს, რელიგიის დიაგნოზი არ უდგინდებათ. რელიგიის იარაღით აშკარად დაჯაბნა ადამიანმა შიმპანზე, რადგან ამ დაჯაბნულის რიცხვი რამდენიმე ათასს არ აღემატება, ადამიანმა კი 6 მილიარდიან ზღვარს გადააბიჯა (1900 წელს, ნიცშემ რომ დაიდგინა, ”ღმერთი მოკვდაო”, მუსლიმანთა რიცხვი 200 მილიონს  ძლივს აღწევდა, დღეს  კი ამ რიცხვმა 1,5 მილიარდს გადააჭარბა), თუმცაღა თავისი ნათესავისაგან 2% გენეტიკაც კი არ განასხვავებს. ამ მიმართებით ალბათ რაღაცის მთქმელია და დამატებით არგუმენტად გამოდგება ქართული სამღვდელოების ერთი ნაწილის  აბსოლუტური დამოკიდებულება სიცოცხლისადმი; 15, 10 და 8 შვილი ჩვეულებრივ სანახაობად იქცა… მსგავსი რამ ამერიკაში მხოლოდ მრავალცოლიან  მორმონებში თუ შეიძლება მოვიძიოთ.

რელიგია ადამიანობის, ადამიანადყოფნის უნივერსალური თვისებაა და იგი ვლინდება როგორც ისტორიული რელიგიების, კონფესიების, მიმართულებების სახით და სახეცვლილებებით, ასევე თანამედროვე მიმდინარეობების აღმოცენება-გაფურჩქვნით. შესაძლებელია რელიგიურობა ვლინდებოდეს, მანიფესტირებდეს არა უშუალოდ რელიგიაში, არამედ მსოფლმხედველობრივ აკვიატებაშიც, საყოფაცხოვრებო თუ ეკონომიკურ საქმიანობაში.

რელიგიის დეფინიცია რელიგიის მეცნიერების ერთ-ერთი თემა, პრობლემა და აპორიაა. ცნებამ განვითარების დიდი გზა გამოიარა. რომაულ ’რელიგიოს’ გეოგრაფიულად გაუმართლა, თორემ რელიგიის არსს ”ტაბუ” უფრო გამოხატავს. მაშინ ვიტყოდით: ”ქრისტიანული ტაბუ”, ”ისლამ-ტაბუ” და ა.შ.  ’რელიგია’ დღესდღეობით აღიარებული საერთო ტერმინია, როგორც მეცნიერული, ასევე თვითონ რელიგიური წრეებისათვის (ყოველშემთხვევაში დასავლურ სივრცეში). რელიგიის რაობა უშუალოდ რელიგიის მეცნიერების თუ ყველა იმ მეცნიერების მიერ, რომელნიც რელიგიას შეისწავლიან უშუალოდ თუ კონტექსტში, როგორც სუბსტანციონალური ასევე ფუნქციონალისტური მიდგომებით დგინდება და ეს ცოცხალი მეცნიერული პროცესია. სუბსტანციონალისტები რელიგიის ძირითადი მოცემულობის დადგენისას სხვადასხვა ფენომენს ანიჭებენ უპირატესობას, მაგ. ’ღმერთი’, ’სიწმინდე’, ’ძალა’ და მსგ.  ”სიწმინდე(Holiness) რელიგიის დიდი სიტყვაა, არა შიშველი არსებობა ღვთისა, არამედ მისი მანა,მისი ძალა, მისი სიწმინდეა ის, რაც რელიგიას ასულდგმულებს” გვამცნობს ნათან ზოდერბლომისეული დეფინიციის თეორია, რომელსაც 1913 წლიდან დღემდე აქტუალობა არ დაუკარგავს. რელიგიის სოციალური თეორიები რელიგიის ფუნქციას განსაზღვრავენ როგორც მაინტეგრირებელს, მნიშვნელოვანია აგრეთვე რელიგიის კომპენსატორული ფუნქცია, აგრეთვე რელიგიის ”დამძლევი” ფუნქცია, რაც სამყაროს შესაბამისი მოდელის მოწყობასა და მასში იმედიანად ცხოვრებით გამოიხატება. რელიგია  თავიდან მხოლოდ სააქაოსკენ ყოფილა ორიენტირებული(მაქს ვებერი), ჯანმრთელობისა და სიცოცხლის შენარჩუნებას ემსახურებოდა.

საბოლოოდ გაიმარჯვა აზრმა, რომ რელიგია კულტურის ნაწილია და სიმბოლური სისტემის ფუნქციონირების გზით ადამიანის საბოლოო გაადამიანებას და ადამიანად დარჩენას ემსახურება.

რელიგიამ და რელიგიის თემამ დღეს არაჩვეულებრივი აქტუალობა შეიძინა მთელი დედამიწის ზურგზე და ყველამ საკუთარ ტყავზე თუ არა, ყნოსვაზე მაინც გამოსცადა, რომ „God is back“ (John Mickletweit).

და ბოლოს, ჩემი მოკრძალებული მოსაზრებით, ყველაზე დიდი, ან ყველაზე მცირე მაინც, რაც შეიძლება რელიგიამ მოგვცეს,  ესაა იმედი:

”უფალმან მწყსოს მე და არაჲ მაკლდეს”.

25.X.2010,Tbilisi.