შეძრა კი არა მხოლოდ, შეაზანზარა იმხანად ახალი, XX საუკუნის დასაწყისის საუნივერსიტეტო, ინტელექტუალური, განათლებული და თუნდაც არააკადემიური, მაგრამ შემეცნებისა და თავისუფლებისმოყვარე სივრცეები… რამ? ერთმა ახალმა თეორიამ რელიგიის შესახებ. იქნებ ვაჭარბებ: რელიგიის შესახებ თეორიამ მაშინდელი ნაკითხი და განათლებული სფერო შეაზანზარაო!? სრულიადაც არა! უპირველესად კი იმიტომ არაა ეს ფორმულა გადაჭარბება რომ რელიგიის ფენომენის მიმართ, რელიგიურობის დასაბამისადმი შემეცნებითი ინტერესი ცხოვლად იყო გაღვიძებული მაშინდელ სამეცნიერო, ვიქტორიანულეპოქაგამოვლილ წრეებში. რელიიის შესახებ თეორია ხომ რელიგიის სფერო და კუთვნილება აღარ იყო უკვე, არამედ ემპირიული მეცნიერებისა, დაკვირვებისა, განსჯისა, შეჯამებისა. კაცობრიობის განათლებული ნაწილი თავის დასაბამს, კაცობრიული კულტურის დასაბამს, „ორიგინს“ რომ ეძებდა, ამით ხომ არამხოლოდ ცნობისმოყვარეობას იკმაყოფილებდა, არამედ ახალ, გამჭვირვალე ეპოქასაც ქმნიდა! როგორც გამოჩნდა, არ ყოფილა კაცობრიობის ისტორია, ადამიანდქცევის ისტორია ისე მდორედ წარმართული, როგორც ამას ეკლესია, ტრადიცია, და ჯამში, დაფიქრების სიმძულე-მოზარეობა ასწავლიდა ადამიანებს, თავს ახვევდა საუკუნეთა მანძილზე: დეგენერაციის, დეგრადაციისა და გაგონჯების, „ჭეშმარიტი ღვთისაგან განდგომის“ ისტორია არ ყოფილა. რელიგიის ნამდვილი დასაბამის ძებნა პირიქით, თანდათანობითი განვითარების, ევოლუციის, გრადაციის საყოველთაო საფუძვლებს პოულობდა. მაგრამ ის თავდაპირველი, დასაბამიერი რელიგიური შეგრძნება და ხედვა, რომელიც ამავდროულად უნდა ყოფილიყო პირველი ცდა საკუთარი არსებობის, წარმოშობის, სამყაროში ადგილის გააზრებისა თუ მიხვედრისა, სულაც არ აღმოჩნდა არც უინტერესო, არც უმნიშვნელო და უაზრო. რელიგია, უფრო სწორად რელიგიური ფიქრი („რელიგია“ ხომ სადავო ცნებაა) ადამიანური ცნობიერების ის დასაბამია, რამაც ადამიანის გონიერ არსებად ქცევა დაასაბამა, ჩაუყარა რა კაცობრიულ კულტურასა და ცივილიზაციას თავდაპირველი ფუნდამენტი; როგორც ჩანს, ადამიანი ამ თაურფიქრით ბუნებას ანუ ნატურას გაემიჯნა და კულტურა დაიწყო. მაგრამ საიდან და როგორ დაიწყო რელიგია და მასთან კულტურაც? სადაა რელიგიის ნამდვილი დვრიტა, სახელი, პირველი ამოსუნთქვა, ის ჯადოსნური თაურსიტყვა, – საკეკლუცოდ არ ვამბობ თაურიო, – Urreligion იგულისხმება, – შემორჩენილი? სადაა ის თითქმის განუსიტყვებელი, რაც პირველყოფილ, შეურყვნელ „თემს“, ნამდვილ რელიგიურობას მანიფესტირებს, ატარებს რაღაც ძალიან არსებითს თავისთავში და თან მარადიულია? დღემდე ყველა „ისტორიულ“, „ოფიციალურ“ თუ პრაგმატულად გამოპრანჭულ, ვითომ და თუნდაც განვითარებული სოციუმის რელიგიას ფარულად მაინც თანსდევს, მის გულისგულში ფეთქავს? სად და რასაკვირველია, ახლადაღმოჩენილ, დანარჩენი ცივილიზაციისაგან გამიჯნულ კუნძულებზე. ერთ-ერთი ასეთი მხარე იყო ოკეანეთის მელანეზია, სადაც ფიგურირებდა, რელიგიურ ყოფასა და ცნობიერებას ასახავდა სიტყვა „მანა“- უხილავი ძალა. და კრთომაც ამ ძალის წინაშე. მეზობელ კუნძულთა სისტემაში ანუ პოლინეზიაში კი „ტაბუ“, უფრო სწორად „ტა – პუ“ აღმოჩნდა მთავარსიტყვა: „ბევრადნიშნული“ ასე თუ თარგმნი, რომ დედნისეული სიზუსტე დაიცვა. ნიშნავდა კი იმას, რაც დღეს ყველამ იცის და აგორავებს: აკრძალულს. დასაბამიერი რელიგია, რაც ქართულ წინარექრისტიანულ რელიგიურ ლექსიკაშიც იძებნება, ორივე კომპონენტს მოიცავდა: შეუცნობელ, ზეპერსონალურ ძალას („დავლათს“?) და საშიშ-სარიდალსაც, დამამიზეზებელს (ესაა ე.წ. „მიზეზი“ ხატის ენისა!)… მაგრამ ამ პარალელებზე როგორმე სხვა დროს!
მოკლედ, იმ დროს, – XIX საუკუნის მეორე ნახევარზეა უფრო საუბარი, – რელიგიის დასაბამის ძიებამ განვითარებულ ევროპაში ახალი საუნივერსიტეტო მეცნიერული დარგები დაასაბამა: სოციოლოგია, დაწყებული რელიგიის სოციოლოგიით, ანთროპოლოგია (დაწყებული რელიგიის ეთნოლოგიით) და „რელიგიის შედარებითი მეცნიერება.“ რასაკვირველია, ამ დარგებს შორის არც ჩინური კედელი იყო აღმართული და არც კათედრების სახელწოდებები… სამივე სფეროს დამფუძნებლები ერთნაირად ინაწილებენ რელიგიის კვლევის კლასიკოსის მაღალ ტიტულს.
მგონი ასახსნელია თუ რამ განაპირობა რელიგიისადმი ასეთი მაღალი ინტერესი! დღეს, მითუფრო ჩვენთვის, ევროპისკიდეში მოკალათებულ კულტურაში აღზრდილთათვის, ძნელი გასაგებია თუ რატომ დაეპყრო ოქსფორდული დიდი ხუთეულის (ფრეიზერი, ტეილორი, მიულერი, უილიამ რობერტსონ სმიტი, ენდრიუ ლენგი…) გონება რელიგიის, როგორც კულტურის ძირითადი განზომილების ჭვრეტას, მის ამოხსნას, ახსნას? ამ ჩვენეულ არეალში ხომ საპირისპირო მცდელობა აზვირთდა, – რელიგიისკრიტიკული თეორია ხომ ძალადობრივ სახელმწიფოებრივ პოლიტიკაში გადაიზარდა, – საპირისპირო ანუ რელიგიის ახსნის ნაცვლად რელიგიის ჩახსნისა, რამაც უცებ, გაცილებით ნაკლებ დროში, უფრო დამანგრეველი შედეგები მოუტანა კულტურასა და ჰუმანურობას, ვიდრე მანამდე ამავე არეალში საუკუნეების მანძილზე მობოგინე ოფიციალურმა (არანამდვილმა) რელიგიამ და მისმა მწარმოებელმა ორთოდოქსულმა რუსულმა ეკლესიამ…
ევროპულმა განვითარებამ კი თავიდანვე უარყო რელიგიის ჩახსნა. მეცნიერთა მთელი პლეადა იმისათვის კი არ იღწვოდა რომ რელიგია ჩაეხსნათ, არამედ აეხსნათ. თუმცა, ჩამხსნელ მცდელობებსაც ჰქონდა იქვე ადგილი, რაც რელიგიის კრიტიკის სფეროა და მასზე არაა აქ საუბარი. განმანათლებლობა ორივე ფეხით შემოვიდა ახალ ევროპულ ეპოქაში: რელიგიის უარყოფითა და რელიგიის ახსნით. ახსნამ მოიტანა რელიგიის კვლევა, რეფლექსია, რელიგიის შემსწავლელი აკადემიური დარგი… ჩვენთან განმანათლებლობა ცალფეხზე, მხოლოდ კრიტიკის ბაზაზე, ასკინკილათი შემოფრატუნდა და ამიტომაც მოვიმკეთ ის, რაც მოვიმკეთ.
სწორედაც რომ რელიგია უნდა ყოფილიყო მეცნიერების ობიექტი! რელიგიის ისტორიის ახსნით ახალი შუქი უნდა მოჰფენოდა კაცობრიობის ისტორიას, რაც მის მომავალსაც გაანათებდა და გაანათლებდა. ყველაფერი ახსნას მოითხოვდა: რელიგიის ისტორიის ხანგრძლივობა, ე.წ. პრიმიტიული თუ არქაული რელიგიების სტრუქტურა, სემიტურ და ინდოევროპულ რელიგიათა მსგავსება-განსხვავებანი, სულის კონცეფცია, რიტუალის როლი სოციალური ყოფის ჩამოყალიბებაში, მაგიის შემორჩენილობა თანამედროვეობაში, წუთისოფლის უარმყოფლობის კულტურული ნაყოფიერება და ა.შ. ეს იყო მათი დამსახურება: F. M. Müller (ფილოლოგი, „რელიგიის მეცნიერების“ ანუ რელიგიოლოგიის მამა), E. B. Tylor, W. Robertson Smith, J.G. Frazer, Jana Harisson, E. Rohde… რჩეულთა შორის რჩეულნი რომ ჩამოვთვალოთ… ოდნავ მოგვიანებით კი რასაკვირველია, ემილ დიურკემი მოწაფეებითურთ და მაქს ვებერი… ცალკე კიდევ რელიგიის ფენომენოლოგია: ზიოდერბლომი, ლეუვი, ოტო…
კლასიკოს მკვლევართა, დარგთა მამათა ნაღვაწი სახეზე იყო. ორი და სამი საუკუნის მანძილზე მისიონერთა, მოგზაურთა, მკვლევართა მიერ დაგროვებულ მასალას, ამ მასალის საუნივერსიტეტო ინტერპრეტაციებს, ემპირიკოსთა სარელიგიო თეორიებს რაღაც გამაერთიანებელი, ელასტიური პარადიგმა ესაჭიროებოდა, შემდგომი კვლევების შთაგონების წყაროდ რომ უნდა ქცეულიყო. ოქსფორდულ სამეცნიერო წრეებში ერთგვარი სტაგნაციაც კი დაწყებულიყო, რელიგიის დასაბამის ძიება თითქოსდა უფრო შორს ვერ მიდიოდა, ვიდრე ამას ტეილორისეული, ერთ ფორმულად კონდენსირებული ფორმულა ამგვარად იუწყებოდა: belief in spiritual beings.
სწორედაც რომ ახალი მეხთამტეხი სარელიგიო თეორიის შექმნის დრო-ჟამი დამდგარიყო. მხოლოდ დრო – 1899, ეყოფოდა განა ამგვარი სრულყოფილების მიღწევას?! ადგილიც უნდა გამოჩენილიყო საამისო!
II.
კარზე მომდგარი თეორიის ავტორი კი ამასობაში თავის მშვენიერ და ბეჯით ცოლთან ერთად პატარა კუნძულ ჯერსეიზე ისვებედა. იქნებ არც ისვენებდა, შინ იყო, – არ ჩავძიებივარ ბიოგრაფიას, – მთავარია რომ მან მოულოდნელად დიდი ბრიტანეთის ანთროპოლოგიური საზოგადოების მოწვევა მიიღო. მას იმ კუნძულზე თან არ ახლდა არც წიგნები, არც ჟურნალები, ბიბლიოთეკა დარჩა შორს, სადღაც თავისთვის ნეტარყუჩობდა. და როგორღა უნდა ქცეულიყო მისი რეფერატი სიმპოზიუმისათვის შთამაგონებელ ძალად ანუ, როგორც ორგანიზატორი შესთხოვდა მას, „გამომაცოცხლებელ“ მოვლენად?
დიდი ბრიტანეთის ანთროპოლოგიური (ეთნოლოგიური) საზოგადოების ეს მორიგი თავყრილობა არხისპირა, საპორტო ქალაქუკა დეივაში (ბრიტანული Dover, იგივე სახელწოდებით ამერიკული, სხვა ქალაქიცაა – დაუერ) იმართებოდა. როგორც ცენტრალური მომხსენებელი 40 წლის შემდგომ შეთხზულ ავტობიოგრაფიაში შენიშნავდა, მას ოქსფორდში რომ წაეკითხა იგივე მოხსენება, სულაც შეიძლებოდა ჩავარდნილიყო, უხმაუროდ ჩაეარა ანდა! მსგავსს კი არა, ვერავითარ დიაპაზონს ვერ გამოიწვევდაო. ერთი შეხედვით არავითარი სუბიექტური წინაპირობა არა არსებობდა საიმისოდ რომ რელიგიის კვლევის სფეროში იგი უცებ ყველაზე გავლენიანი თეორიის ავტორად წარმოჩენილიყო. იმ თეორიისა, რომლითაც ერთნაირად აივსებოდნენ და ისარგებლებდნენ რელიგიის ემპირიული კვლევის სამივე ძირითადი განშტოების – რელიგიის ფენომენოლოგიის, რელიგიის სოციოლოგიისა და რელიგიიის ეთნოლოგიის ცნობილი კორიფენი. აი ამ თითქოსდა უწინაპირობო, შეუფერებელ ყოფაში ეწვია მას მეცნიერული შთაგონება. არაფერიც ამ მჭირდებაო – ამ შთაგონებამ. ერთი ნაპერწკალიც მეყოფაო!
ასეთ შთამაგონებელ ნაპერწკლად იქცა ის ციტატები, ამონარიდები, რომელნიც მაინც, სავინიცობოდ წამოეღო მის ზემოხსენებულ ახლადშერთულ ცოლს – ნორას!. იგი რელიგიის ისტორიის წყაროებიდან ციტატებს უგროვებდა სწავლულ ქმარს (თვითონაც ხომ ერთ-ერთი იყო იმ სწავლულ ქალთაგან, საუნივერსიტეტო განათლება რომ მიიღეს) და არა დაიზარა, ჩაალაგა ის თავისი გადმოწერილებიც, ვვარაუდობ, ლამაზი, ქალური კალიგრაფიით… რაში? ალბათ „კოფთაში“, იქნებ სულაც ზეწარში გამოხვია ოთხად? … და ეს ამონარიდები იქცა მისი ქმრისთვის შთაგონების წყაროდ: „ხარბად ვეცი მათ, რათა მათგან ბოლო წვეთამდე გამომეწურა ჩემი რეფერატი…“
III.
რობერტ რეინალფ მარეტი(Robert Ranulph Marett, 1866-1943) უფრო შორს მიდის, ვიდრე ტეილორისეული „სულიერ არსებათა რწმენა“ გვთავაზობს. მანამდე რაღაც უნდა განეცადა ადამიანს სანამ იგი „სულის“ ცნებას მიაგნებდა. სულის კონცეფციას წინ უძღოდა ძალის ფუნდამენტური გამოცდილება, ამ გამოცდილებაში ჩავარდნა და კრთომა ამის გამო: feeling of awe. ეს იშვიათი, ყოველდღიურობისაგან დაშორებული განცდა-გამოცდილება, ემოცია აიძულებს ადამიანს, მანამდევე შევიდეს ურთიერთობაში ზებუნებრივთან, სანამ იგი ამ ურთიერთობის ანალიზს დაიწყებდეს და თავის რელიგიურ ცნობიერებაში ათასგავრი „სულებისა“ თუ „ღმერთების“ ცნებებით დაიხუნძლებოდეს. ზებუნებრივი ძალის განცდა რელიგიის ზოგადი ისტორიის მანძილზე არსებული ყოველნაირი ფორმირებული რელიგიისა და რელიგიური გამოვლინების მატრიქსია, საერთო ბაზისია. ამრიგად, გამოვიდა რომ ინტელექტუალისტური, რაციონალური ანთროპოლოგიის მონაპოვარ – „სულს“ პირველობა წაართვა რელიგიის ფსიქოლოგიის „ძალამ“.
ანიმატიზმი (აგრეთვე იწოდება როგორც „პრეანიმიზმი“, „დინამიზმი“) როგორც მარეტმა უწოდა თავის თეორიას, რელიგიის ემპირიული კვლევის სფეროებს ის ექსპერიმენტალური ფორმულა მიაწოდა, რამაც მათი შემდგომი განვითარება დააფრთიანა. ძალის ამორფული გამოცდილების სათავეში დაყენება ნიშნავდა რომ მარეტმა იპოვა ინსტანცია, საიდანაც რელიგია ბუნებრივად წარმოიშვა, რამაც რელიგია წარმოშვა და რაც მარადიულ ქმედებაშია: „Ausgangspunkt der Religionsgeschichte und das bleibende Strukturalismus jenseits aller Differenzierungen ist ein amorphisches Erlebnis von Macht. Damit hatte Marett eine Instanz gefunden, aus der Religion naturhaft hervorgegangen ist und bei jedem einzelnen immer erneut hervorgeht“ (HG. Kippenberg).
ამრიგად, რელიგიის დვრიტა, ე.წ. ელემენტარული რელიგია საუკეთესოდ გადმოიცემა მელანეზიური სიტყვით „მანა“, რაც ზებუნებრივი ძალის განცდას უდრის და ეს მანაა ის ძირითადი „ნივთიერება“, რაც ყველა რელიგიაშია. მარეტი შემდგომშიც არაერთხელ მიუბრუნდა თავის მყარ თეორიას, დააზუსტა, განავრცო: „The tabu-mana Formula as a minimum Definition of Religion“…
მარეტის მოხსენება მომდევნო 1900 წელს გამოქვეყნდა ანთროპოლოგიური საზოგადოების ჟურნალში Folk-Lore. ცნობილმა ვილჰელმ ვუნდტმა მას მაშინვე მიაკუთვნა განსაკუთრებული ადგილი თავის „ხალხთა ფსიქოლოგიაში“ და ირონიულად დაურთო: ამიერიდან ბეჯითად შემაჯამებელ (კომპილაციის მოყვარულ) გერმანელ მეცნიერთა სქოლიოს მარეტი აღარ მოშორდებაო!
რელიგიის ფსიქოლოგიის ერთ-ერთმა მამამ – უილიამ ჯეიმსმაც მაშინვე დაუკრა კვერი მარეტსა და მის თეორიას.
მალევე აუწყო ხმა მარეტს ცნობილმა ჰევიტმა: J. B. N. Hewitt: Orenda and a Definition of Religion. ჩრდილოამერიკელი ინდიელებისათვის „ორენდა“ იგივეაო, რაც მელანეზიელებისათვის „მანა“. ასე დაიწყო მარეტის თეორიის ატაცება და განვრცობა. K.T. Preus- მა მოიძია ანალოგიური მასალა ცენტრალური ამერიკიდან: მანა, ორენდა, ვაკანდა…
მარეტი ეძებდა თანხმობას ფრანგულენოვან სამეცნიერო წრეებშიც. ოქსფორდში დიურკემის ჟურნალი არცერთ ბიბლიოთეკას არ ჰქონია იმხანად, მარეტმა გამოიწერა და 1902-3 წლების ნომერში აღმოაჩინა დიურკემის კოლეგა-მოწაფეთა; ჰუბერტისა და მოსის ( H. Hubert, M. Maus) მსგავსი დაკვირვება, „მაგიის ზოგადი თეორია“, რომელიც მელანეზიურ მანას იმ ძირითად ფენომენად განსაზღვრავდა, რომლისგანაც წარმოიშვა როგორც მაგია, ასევე რელიგია. მე და მათ ერთი და იგივე ჩიტი მოვკალითო, აღნიშნავდა მოგვიანებით ფიგურალურად მარეტი; ორი ფრანგი მეცნიერის ნასრევი უფრო მსხვილი კალიბრისაც კი იყოო, მაგრამ მე პირველმა გავარტყიო! ამრიგად, მაგია და რელიგია ერთი და იგივე პლაზმიდან მომდინარეობენო, განავრცობს შემდგომში ავტორი!!!
ასე ნელ-ნელა იქცა მარეტის პრეანიზმი გლობალურ და დარგთაშორის თეორიად. შემდგომ მონაკვეთში ვეცდები ვაჩვენო მისი რეციპირება და ფერისცვალება როგორც რელიგიის სოციოლოგიის კლასიკოსებთან, ასევე რელიგიის ფენომენოლოგიაში. სანიმუშოდ: მაქს ვებერი და რუდოლფ ოტო.
p.s. ამ უპრეტენზიო ოპუსის (ალბათ მეცნიერული ესეს დარქმევაც შეიძლებოდა) საყრდენად გამოყენებულია გერმანელი რელიგიოლოგის (Religionswissenschaftler) – Hans Gerhard Kippenberg- ის რამდენიმე სტატია. ბევრს ვფიქრობდი ამ საკითხებზე ბოლო წლებია, მინდოდა უფრო საინტერესოდ მომეთხრო ქართველი მკითხველისათვის! იმედია, იმ უამრავ ნაკლთან ერთად წინამდებარე ესეს რომ თანსდევს, ამ უკეთესადთქმის მოწადინებასაც შეიგრძნობს მკითხველი და ლმობიერად განმსჯის! თუ ვინმეს მარეტის ტექსტი ინგლ. დედანში უშუალოდ ან რუსულ ენაზე დააინტერესებს, მომწეროს პირადში, მივასწავლი გზას….
გაგრძელება იქნება!
Religionswissenschaft aus Georgien 
